Hindi pa siya aktibista noon. Unang mga araw ng unang semestre ng unang taon sa kolehiyo. Pumasok ang propesor, bumati at nagpakilalang magiging guro sa Kasaysayan 1. Isinulat nito sa pisara ang pangalan: “Dante L. Ambrosio.” Ngayon, sa harap ng balitang namatay ang guro, nabibigyan niya ng karampatang halaga ang mga sumunod na araw mula sa pagpapakilalang iyun.

Banayad at hindi tensyonado ang takbo ng klase. Maraming pakulo ang propesor. Minsan, pinabasa nito ang tulang “Prometheus Unbound” ng makatang si Jose F. Lacaba para turuan ang mga estudyante ng mapanuring pagbabasa. Ito raw ang kakayahang nawala sa editor ng isang pahayagan kaya nalathala, noong batas militar, ang tulang may islogang “MARCOS HITLER DIKTADOR TUTA.” Ikinwento niyang kinumpiska ng mga awtoridad ang kopya ng mga dyaryo, pero huli na ang lahat.

Maraming tanong na nakakapagpaisip ang propesor, kahit sa ganito nakikita ang kanyang pampulitikang kulay. Si Benigno “Ninoy” Aquino Jr., halimbawa, ang itinuturing na bayani ng batas militar ni Marcos. Pero ang nanatili sa bansa at namuno, bagamat palihim, sa mga protestang nagluwal ng People Power 1, ay si Jose Maria “Joma” Sison. “Hindi ba si Joma ang mas dapat ituring na bayani?”

Minsan, kwela rin ang propesor, bagamat madalas naman itong nakangiti. Noong itinuturo nito ang pagkilatis sa mga batis na pangkasaysayan, ipinakilala niya ang konsepto ng historikal na anakronismo. Halimbawa raw, nagsusuri ka ng dokumento ng mga Katipunero. “Tapos biglang makikita mo, may salitang ‘badaf’ doon…”

Hindi maramot ang propesor sa mga kwento. Bukod sa mga isinalaysay ni Prop. Judy M. Taguiwalo sa parangal ng huli tungkol sa mga protesta noong batas militar, may dalawa pa siyang naaalala. Isinusuksok daw sa kung saan-saan sa katawan ng mga aktibista ang lumang tipo ng sticker noong panahong iyun. Pagkatapos, didilaan ang likod para maidikit sa kung saan-saan.

Noong nasa ilalim daw ng batas militar ang Unibersidad ng Pilipinas, tahimik na magmamartsa ang mga estudyante mula sa ikaapat na palapag ng Palma Hall. Habang pababa ang hanay, parami nang parami ang sumasali. Kapag dumating na ang mga pulis, na kadalasan ay tuwing nasa unang palapag na ang martsa, kakanta na ng “Lupang Hinirang” at titigil sa paglakad, tatayo nang tuwid ang lahat – pati ang mga pulis. Sa ganito, unti-unti nang makakatakas ang mga lider.

Pero kung may isang bagay man na pinakamahalagang ginawa ang propesor, iyan ay ang inobliga nito ang klase na magbasa. Tumungo sa aklatan at magbasa. Pawiin ang takot sa hindi alam, tumungo sa aklatan at magbasa.

Dito niya nabasa ang maraming sulatin ng dakilang makabayang intelektwal na si Renato Constantino. Bagamat ipinakilala ng propesor ang Lipunan at Rebolusyong Pilipino sa klase – at ipinaliwanag na ang pangalan ng awtor na “Amado Guerrero” ay nangangahulugang “Minamahal na Mandirigma” o “Beloved Warrior” – ang librong The Philippines: A Past Revisited ang ipinabasa niya.

Ipinabasa rin ng propesor ang debate hinggil sa A Past Revisited – bagay na mas nakahikayat sa kanyang magbasa at magsuri. Kung nagkakasya na ang ibang propesor sa pagsasabi na larangan ng tunggalian ang katotohanan, kongkretong ipinakita ito ng propesor. Ipinabasa nito ang pag-atake sa libro ng kontra-makabayang historyador na Amerikano na si Glenn A. May, gayundin ang pagdepensa sa libro na pinamunuan ni Silvino V. Epistola, propesor sa Pilosopiya.

Itinulak ng propesor ang mga estudyante na magsaliksik tungkol sa kasaysayan nitong nakaraang mga dekada ng nakatalagang probinsya ng bansa. Natatandaan pa niya ngayon ang Sipalay at Hinoba-an na mga bayan ng Negros Occidental, ang probinsyang itinalaga sa kanya.

May magandang tinungo kahit ang ganitong pagpapabasa. Gitna ng dekada ’90 noon, at namamayagpag ang globalisasyon at pagiging Newly-Industrializing Country bilang mga pantasya ng bansa at ang neoliberalismo bilang bungkos ng mga patakaran na ipinapatupad ng pamahalaan. Sa mga magasin na kinailangan niyang basahin, makikita ang naunang panahon, ang dekada ’70 at ’80, kung saan mababasa ang kahirapan at kagutuman ng mga mamamayan, gayundin ang lawak at lakas ng mga protesta. Ang reyalisasyon niya: “Hindi laging ganito ang kalagayan.”

Isa pang mahalagang bagay na ginawa ng propesor ang ibukas ang kanyang kwarto sa mga estudyanteng naghahanap ng konsultasyon. Hindi pa para kanlungin ang mga estudyanteng grade-conscious, kundi para ipakita ang mismong kwarto at ang paninindigang malinaw na ipinapamalay nito.

Muli, kalagitnaan ito ng dekada ’90 noon, at ipinagsisigawan ng mga naghaharing uri sa mundo na lipas na si Marx at bigo ang sosyalismo. Sa Pilipinas, nahati ang Kaliwa at natural na naguluhan ang publiko sa kung ano ang ano at sino ang sino.

Sa kwarto ng propesor, malinaw ang tindig: Sa isang kwadro, may larawan nina Karl Marx, Friedrich Engels, Vladimir Lenin at Mao Zedong. Katabi nito sa pader ang larawan ni Albert Einstein at nasa katapat na pader ang kay Hesukristo. Nagpahayag ang una na isa siyang sosyalista, habang proto-sosyalista at rebolusyunaryo ang ikalawa.

Naghahanap siya ng salita: “relihiyoso” para sa mga naniniwala at “estetiko” marahil para sa mga hindi, ang karanasan niya nang unang pumasok sa kwarto. Hinahanap niya ang mga aktibistang propesor noong pumasok siya sa UP, at ang nakuha niya ay kung hindi neoliberal ay walang pakialam. May nangaral pa nga na hindi uunlad ang Pilipinas hangga’t walang diktadura dahil bansang tropikal ito, sadyang nakakatamad para sa mga tao. Sa wakas, isang gurong aktibista – at higit pa nga siguro! Sa sumunod na taon, sumali na siya sa aktibistang organisasyon.

Noong aktibista na siya, doon lang niya nalaman na ang propesor, na kumilos pala nang buong panahon sa kilusang manggagawa, ang tanging aktibistang pambansa-demokratikong may tenure sa Kolehiyo ng Agham Panlipunan at Pilosopiya. Kakaalis lang patungong ibang bansa ng isa at ang isa’y pana-panahon na lang nagtuturo sa mga nakakataas na taon – at hindi magtatagal ay aalis din ng bansa. Kaya naman ang propesor ang ginawang tagapayo ng mga organisasyong aktibista at tagapagsalita sa samu’t saring porum na pumapaksa sa espesyalisasyon nito.

Isang beses lang niyang nakausap nang malaliman ang propesor matapos niyang tumanda bilang aktibista – noong matatawag na niya itong “Ka Dante,” na hindi rin niya ginawa bunsod ng pagkahiya. Naghahanap ito ng masiglang pakikipagdebate, “pakikipag-polemika,” ng mga Marxista sa mga kinatawan ng reaksyunaryong kaisipan sa pamantasan. May binanggit siyang isang guro na gumagawa nito. “Pero,” ang sagot ng propesor, “mas post-istrukturalista naman ang kanya kaysa Marxista.”

Pumunta siya sa Philippine Heart Center nang mabalitaang isinugod doon ang propesor. Naabutan niya itong nag-aagaw-buhay at hirap na hirap na ang katawan, hindi na rin makausap. Sa tabi ng kama nito, kalmado na ang mga kaanak nito at dating kasamahan sa Kilusan. Nagpakilala siya bilang “dating estudyante” at agad niyang naramdamang kulang na kulang ang mga salita. Pinilit niyang sabihing “Mahalaga po siya kung bakit ako naging aktibista.” Pero hindi na niya natapos ang huling salita dahil inunahan na siya ng mga luha.

Ngayong patay na ang propesor, gusto niyang sabihing “Pagpupugay, salamat at paalam as iyo, Ka Dante.” Pero alam niyang kulang na kulang iyun. Paano mo pagpupugayan ang taong nagpabilis ng pagtungo mo sa pagiging aktibista? Paano mo pasasalamatan ang gurong nagpakatatag sa isang mahirap na panahon at sa gayong paraan ay nagsilbing tulay para sa iyo? Paano ka magpapaalam sa taong tumulong sa iyong pasukin ang isang klase ng buhay na sa kabila ng lahat ng kahirapan at panganib ay hindi mo ipagpapalit sa kahit ano?

Kulang man ang mga salita: Ka Dante, yumao man kayo, nagsisikap na yumabong at magpunyagi ang mga binhing iniwan ninyo. Pagpupugay. Salamat. At paalam po.

05 Hunyo 2011