‘Tanggap ‘man ng publiko sa pangkahalatan ang naging resulta, hindi ito nangangahulugang naging malinis at kapani-paniwala ang kondukta ng unang automated na halalan sa bansa, ayon sa mga grupong electoral watchdog na ngayo’y nananawagan ng isang indipendiyenteng audit sa halalan.

Ayon sa Center for People’s Governance and Empowerment (CenPeg) at grupong Pagbabago!, maraming mga kuwestiyon na kailangang sagutin at mga kapalpakan na kailangan panagutan ang Commission on Elections (Comelec) at Smartmatic.

“Bilang mga social scientist, hindi namin maaaring basta na lamang tanggapin ang isang hatol nang walang sapat na batayan, na payagang matigil ang aming pagbabantay dahil lamang sa hungkag na retorika ng Comelec at Smartmatic na dapat ‘pagkatiwalaan ang makina’,” pahayag ng CenPeg.

Sa pagtantiya ng grupo, nasa 70 porsiyento lamang ng mga rehistradong botante o 35.3 milyong Pilipino ang nakaboto dahil sa samu’t saring aberya noong Mayo 10. Ang mga aberyang ito—gaya ng kawalan ng kaayusan sa mga presinto, pagkasira ng mga makina, naantala o bigong transmission at canvassing—ang umano’y nagbukas sa posibilidad ng dayaan.

Uumpisahan na rin ng House Committee on Electoral Reforms and Suffrage ngayong araw ang pag-imbestiga sa nasabing mga aberya at posibleng dayaan.

Kredibilidad, kailangan pang patunayan

Sa press conference ng CenPeg noong Mayo 17 hinggil sa kanilang pagtatasa sa halalan, inihayag nilang malayo ito sa ibinibidang ‘tagumpay’ ng gobyerno at iba pang tagamasid.

Unang-una, hindi mapanatag ang loob ng grupo sa nabigong Final Sealing at Testing (FTS) ng mga PCOS noong Mayo 3, na nagresulta sa pagbawi at pag-reconfigure ng libu-libong compact flash cards sa buong bansa. Duda silang nakapagsagawa ng FTS bago ang Mayo 10 sa lahat ng 76,420 na presinto.

Halimbawa, sa Balacson Central School sa bayan ng Kawayan, Biliran, Leyte, naiulat na alas-singko na ng hapon noong Mayo 9 dumating ang reconfigured na CF cards kaya’t hindi na nakapagsagawa ang Board of Election Inspectors (BEI) ng FTS.

Ayon kay Dr. Pablo Manalastas, information technology analyst ng CenPeg, “Kailangang mapatunayan ng Comelec na ginamit lamang nito sa pagbibilang ang mga election return (ER) mula sa mga presintong gumamit ng CF cards na nakapasa sa FTS. Sa mga ito lamang natin masasabing tama ang resulta ng halalan.”

Nais din ng CenPeg na ihayag ng Comelec kung gaano kalawak ang mga insidente ng pagkasira ng mga makinang Precinct Count Optical Scan (PCOS) at CF cards noong araw ng halalan. Nauna nang inihayag ng Smartmatic na may mahigit sa 400 PCOS ang nasira sa buong bansa, na may mahigit 300 ang napalitan.

Pero ayon sa grupo, maaaring mas malaki pa ang aktuwal na bilang ng nasirang mga PCOS. Sa kanilang pagbabantay, lumalabas na 67 PCOS sa mga probinsya pa lamang ng Cebu at Bohol ang nasira. Nagdulot ito ng pagkainip at kabiguang makaboto ng marami. Sa rehiyon ng Gitna at Silangang Bisaya, tinatayang umabot sa lima hanggang anim na oras bago makaboto ang karaniwang botante; ang iba’y naghintay ng hanggang siyam na oras.