Bakas ang kanyang edad sa mga gatla sa kanyang bisig at mukha, at sa pagtakip ng puting buhok sa kanyang noo. Kung tutuusin, lipas na ang kanyang mga taon bilang isang magulang, hindi lamang sa kanyang mga anak at apo, kundi pati sa kanyang mga katribung Dumagat-Remontado sa bayan ng Rizal.

Pero sa kanyang edad na 92, hindi pinakupas ng mga taon ang masidhing hangarin ni Andrea Vertudez na ipamana ang kanilang lupaing ninuno sa susunod na mga salinlahi ng kanilang tribu.

Hindi alintana ni Vertudez ang tirik na tirik na araw nang magmartsa patungong Mendiola noong Setyembre 26, kasama ang kanyang mga kapwa Dumagat at iba pang katutubo mula sa ibang probinsiya. Nais ng mga katutubo na huwag nang buhayin pa ang proyektong Laiban Dam sa hangganan ng Tanay sa Rizal at General Nakar sa probinsiya ng Quezon.

“Narinig namin na plano na naman nilang ituloy ang proyekto, kaya kami nandito para sabihin na ayaw namin sa Laiban Dam,” aniya sa panayam ng Pinoy Weekly.

Matagal nang tinutulan ng mga Dumagat-Remontado ang pagtatayo ng dam, na nagsimula sa panahon ni dating pangulong Marcos at patuloy na nasa plano ng mga nagdaang administrasyon.

Sa kasaluyan, inilagay bilang prayoridad na proyekto ni Pangulong Aquino ang muling pagtatayo ng Laiban dam. Sa plano ng Metropolitan Waterworks and Sewerage System (MWSS), uunahin ang pagtatayo ng Kaliwa Dam na mas maliit (600 milyong litro kada araw), bago ang Laiban Dam na lilikha ng patubig na aabot sa mahigit 2,000 milyong litro kada araw.

Tinagurian ng MWSS ang proyektong ito na New Centennial Water Source Project, sa ilalim ng Public-Private Parnertship at tinatayang gagastusan ng P88 Bilyon (Kaliwa dam P23-B, Laiban dam P65-B). Layunin ng pagtatayo sa Laiban Dam na magkaroon ng panibagong pagmumulan ng tubig para sa Metro Manila maliban sa Angat Dam sa Bulacan.

Sa mismong pagtaya ng MWSS, palulubugin ng proyekto ang walong barangay, at magdidisloka ang 4,000 pamilya ng mga katutubong Dumagat-Remontado.

“Paano kami mabubuhay, kung aalisin kami sa kagubatan?” hinaing ni Vertudez. Mistulang pagpatay daw sa kanilang tribu ang planong pagpapalikas sa kanila.

Ayon sa Kalipunan ng mga Katutubong Mamamayan ng Pilipinas (KAMP), walang nagaganap na konsultasyon sa mga komunidad. Gayundin, wala umanong Free, Prior and Informed Consent (FPIC) para simulan ang nasabing proyekto.

Sa ilalim ng FPIC, may karapatan ang mga katutubong tanggihan o payagan ang isang proyekto na sasaklaw sa kanilang mga lupang ninuno. Ngunit kahit ang representante ng mga Dumagat-Remontado sa National Commission on Indigenous People (NCIP), hindi pumayag sa proyekto, ayon sa KAMP.

Pero ang pinagtatakhan ng grupo, isa na ngayong pangunahing proyekto ng administrasyong Aquino ang Laiban Dam sa ilalim ng PPP.  Sa kasalukuyan, may kinalaman umano ang kompanyang San Miguel Corporation ni Eduardo “Danding” Cojuangco, tiyuhin ni Pangulong Aquino, sa muling pagbuhay sa proyekto.

Nangako ang mga katutubo na muli’t muling tututulan ang tangkang pagtatayo ng dam.

Panahon pa ni Marcos, tinutulan na ng aming mga magulang ang pagtatayo nito. Ngayong plano uli nilang itayo, hindi kami papayag,” sabi naman ni Arnel delos Santos, lider ng mga Dumagat.

Si Arnel ngayon ang tumatayong tagapangulo ng Bigkis at Lakas ng mga Katutubo sa Timog Katagalugan o Balatik, matapos paslangin ng mga pinaghihinalaang mga militar noong 2005 ang kanyang amang si Nicanor delos Santos, kinikilalang lider-katutubo.

“Pinatay ang tatay ko noong panahon ni (dating pangulong) Arroyo dahil sa matinding pagtutol sa dam. Ngayon, halos araw-araw na tinatakot muli kami,” aniya.

Ayon pa sa lider-katutubo, simula noong nakaraang buwan, naglagay na ng mga karatula ang MWSS na nagsasabing pag-aari daw nito ang mga lupain.

“Paanong pag-aari nila ang mga lupaing ninuno? Insulto sa aming mga katutubo at sa aming mga ninuno ang ginagawa nila…Walang pagpapahalaga sa mga katutubo si Pangulong Aquino, sa pagpayag nitong muling buhayin ang proyekto,” aniya.