Sanay na ang magsasakang si Dexter (di-tunay na ngalan), 48 anyos, at pamilya niya na dinaraanan ng mga militar ang bahay nila sa Sityo Calabagin, Barangay San Miguel, sa bulubunduking bahagi ng Echague, Isabela. Tuwing may operasyon, napapadaan sila, minsan nakikikain, minsan nagtatanung-tanong lang.

Noong araw na iyon, alas-nuwebe ng umaga ng Nobyembre 22, 2012, siyam silang dumating. “Pumuwesto sila at nagkabit ng duyan sa paligid ng bahay. Sa may kiskisan (ng palay), nagluto,” kuwento ni Dexter.

Hindi naman sila natakot sa mga militar. Nakilala pa nga nila ang iba sa mga sundalo, bagamat sa apelyido lamang: si Lt. Bernardino ang commanding officer. May isang sundalong nagngangalang Robert Bagni, isang may apelyidong Liclican, at isang Sgt. Balansa, ang ilan sa mga nakilala nina Dexter. Si Bagni, parang taga-Ifugao raw, ani Dexter. “May puntong Ifugao kasi,” aniya. Singkit din ito at may “Tindig Ifugao” din – kung ano man ang ibig niyang sabihin noon.

Miyembro ng isang sekta ng mga Kristiyangong Born Again sina Dexter.  Katunayan, sa bahay nila nagsasagawa ng lingguhang seremonya ang kanilang simbahan, kung kaya’t may gitara sa kanila at malaking tolda ng kanilang sekta sa bahay nina Dexter. Si Lt. Bernardino, nagpakilalang Born Again din. Katunayan, sabi ng sundalo, preacher ng Born Again ang mga magulang niya. Mas naging panatag ang loob nina Dexter sa mga sundalo.

Karaniwan na ang mga tanong ng sundalo: May mga NPA (New People’s Army) bang dumadaan dito? Banggit niya at ng mga kapitbahay at kaanak ni Dexter, mahigit isang taon nang di-dumadaan ang mga gerilya. Kung dumaraan man, nakikiinom lang ng tubig. Minsan, nakikikain. Hindi naman nagtataka si Dexter sa mga tanong na iyon. Relaks ang mga sundalo; gumitara pa nga si Bernardino at kumanta ng mga awiting Born Again habang nagpapahinga.

Madaling araw na ng ika-23, ala-una ng umaga, nang makita ng asawa ni Dexter na si Joan na bumangon na ang mga sundalo. Nagpaalam na silang aalis.

Humigit-kumulang dalawang oras ang lumipas. Alas-tres ng umaga. Nabasag ang katahimikan ng putok ng mga baril. Inilarawan ni Dexter ang narinig niyang putok: tatlong “Pak!” at saka isang “Prrrk!” Tatlong magkakahiwalay na putok at isang sunud-sunod. Di aabot sa isang minuto ito.

Kinabahan na sina Dexter. Sa direksiyon ng bahay ng kanyang tiyuhin, si Vicente “Gusting” Valenzuela, 60 anyos, at asawa nitong si Rosario, 51, ang mga putok. Isang buong araw pa bago nila malaman ang nangyari.

Madaling araw na operasyon

“Mabait sila. Tinutulungan nila kami sa pagsasaka,” sabi ni David, 21-anyos, tungkol sa kanyang lolo na si Gusting.

Noong nakaraang linggo lamang, tinulungan sila ni Mang Gusting na magtanim ng mais. Humigit-kumulang 300 metro ang layo ng bahay nina Gusting kina Dexter at David. Nasa mas mataas na bahagi ang bahay nina Gusting. “Hindi na sila madalas bumaba sa amin,” alala ni David. Pero pana-panahon, kung kailangan nina David ng tulong, bumababa sina Gusting at Rosario. Matanda na ang mag-asawa, at nagsasaka na lang sa lupa sa paligid ng kanilang bahay.

Nakituloy sa bahay ng tiyuhin niyang si Dexter ang mga sundalo. Napansin niya ang suot ng isang militar. “May nakasulat na ‘Alpha’,” ani David. Nakita rin ng isang kapitbahay ang suot ng isa pang sundalo, may nakalagay na “86th IB.”

Si Mang Anton, 53 anyos, na nakatira sa bahay na humigit-kumulang 200 metro ang layo kina Dexter. Sabi niya, noong gabi ng ika-22, tinuluyan din siya ng “walo hanggang siyam” na sundalo. Tulad ng kina Dexter, bandang ala-una ng umaga, nagpaalam din ang mga sundalo na aalis na sila.

Noong madaling araw ng Nob. 23, narinig din nina Dexter, Anton, David at iba pang taga-Calabagin ang putukan, sa direksiyon ng bahay nina Mang Gusting at Manang Rosie.

Walang kaanak o kapitbahay na gustong lumapit sa bahay nina Gusting, natatakot sa putukang narinig noong umaga. Tuloy lang ang lahat sa kanilang gawain, sa bahay at sa bukid. Lalong kinabahan si Dexter nang marinig niya ang balita sa Bombo Radyo noong alas-11 ng umaga: Napalaban daw ang Philippine Army sa Sityo Calabagin, Brgy. San Miguel. Nagtaka sila na ganoon ang istorya, dahil maliban sa mga putok noong madaling araw, walang engkuwentro o barilan na naganap sa Calabagin.

Humingi ng dispensa

Sabado na, Nobyembre 24, nang muling dumaan ang mga sundalo kina Dexter. May nasawi raw sa gawing bahay nina Gusting. Nagsama-sama ang mga kaanak, mga opisyal ng barangay, at sumama sa mga militar na sumilip sa bahay nina Gusting.

Doon, sa ilalim ng bahay kung saan nagtatadtad ng kamoteng kahoy si Mang Gusting, nakita siyang nakalublob. Sa loob ng bahay, naroon si Rosario, nakahiga pa sa unan, wala nang buhay, may lawa ng dugo may ulunan niya. Nagtulung-tulungan ang mga barangay na ibaba ang katawan ng nasawing mag-asawa. Kinailangan pang tuklapin nila ang isang pader ng bahay para maialis ang labi ni Rosario. Pero bago nito, kinuhanan ng mga sundalo ng litrato ang bahay, pati ang mga bangkay. Parang nag-iimbestiga ba.

Mga alas-nuwebe na ng umaga naibaba ng mga kaanak at kagawad ang bangkay ng dalawa. Nilinisan sila ng isa pang kaanak para ipaimbalsamo sa malayong baryo. Panahong ito, dumating sa Calabagin ang isang helikopter. “May mga dalang suplay,” sabi ng isang tagabaryo.

“Hindi na sila lumalapit sa amin, yung mga sundalo,” sabi ni Dexter. Iyung parehong mga sundalong nakituloy sa kanila, nakiluto, at nakikanta pa nga, parang mailap na. Si Bagni, yung isang sundalong “parang taga-Ifugao,” lamang ang lumapit.

“Pasensiya na, napagkamalan sila,” sabi raw ni Bagni, sang-ayon kay Dexter. “Mga bagitong sundalo iyung unang nagpaputok. Akala namin mga NPA sila.”

Di lubos maisip ni Dexter kung papaanong mapagkamalan ang matandang mag-asawa na rebelde. “Ipinagbilin ko pa sa kanila na sa direksiyong iyon na daraanan nila, madaraanan nila ang bahay ng tiyuhin ko. Sila na lang na mag-asawa doon, pero di naman sila takot sa militar,” kuwento pa ni Dexter.

Humingi ng pasensiya ang isa ring sundalo, sa isa pang kaanak nina Gusting, si Aling Lea, 73 anyos.

“Sanay na kami sa mga sundalo rito. Sanay na nga kami sa mga bakbakan dito eh,” kuwento naman ni Richard, isa ring magsasaka na 24 na taon nang naninirahan sa Calabagin. Sanay na raw silang makarinig ng mga putukan, at alam nila ang tunog ng engkuwentro – hindi ito tumatagal nang ilang segundo lamang. Minuto o oras ang binibilang bago matapos ang putukan sa engkuwentro. Hindi “pak,pak, pak” at “prrrrt” tulad ng narinig nila noong Nob. 23.

Hindi engkuwentro

Wala sa Sityo Calabagin ang naniniwalang engkuwentro ang naganap, tulad ng ibinalita sa radyo.

Noong Nob. 25, matapos pumunta ang militar at litratuhan ang eksena ng pagkamatay nina Gusting at Rosie, dumating din ang dalawang kagawad ng Philippine National Police sa Echague. Kumuha rin sila ng mga larawan. Nagmasid, itinala ang puwesto ng mga basyong nakita sa paligid ng bahay.

Isang fact-finding mission ang isinagawa ng mga taong-simbahan at Karapatan noong Nobyembre 28 hanggang 29. Kasama ang Pinoy Weekly, binisita ng grupo ang Calabagin, gayundin ang estasyon ng PNP sa Echague. Sa kabila ng pagiging public document ng rekord ng blotter ng pulis tungkol sa insidente sa Calabagin, tumangging magbigay ng kopya nito sa misyon ang pulis.

Ayon sa pulis na nag-imbestiga sa Calabagin pero tumangging magpapangalan, “mga hene-heneral na ang nag-uusap.” Sila raw ang nag-utos na huwag magbigay ng kopya ng blotter sa grupo ng independiyenteng nag-iimbestiga. “Kontrobersiyal” daw ang kaso, at nagbuo na ang PNP ng isang task force para imbestigahan ang pagpatay kina Gusting at Rosario. Nang tanungin ng misyon kung kasama sa mag-iimbestiga ang Army, hindi siya makasagot.

Ayon sa tanggapan ng alkalde ng Echague, “hotspot” daw talaga ang Brgy. San Miguel. Sa isa pang barangay sa bulubunduking bahagi ng Echague, sa Brgy. Mabbayad noong Nob. 17, isang engkuwentro ang naganap sa pagitan ng NPA at mga elemento ng 52nd Division Reconnaisance Company (DRC) ng Philippine Army.  Pitong sundalo ang nasawi mula sa 20-kataong tropa ng 52nd DRC.

Kapwa bahagi ng 5th Infantry Division ng Army ang 86th Infantry Battalion at 52nd DRC.

Magmula nang maganap ang pamamaril kina Gusting, natatakot na ang mga residente ng Calabagin na lumuwas sa kanilang komunidad para magsaka. Kinailangan pang samahan sila ng mga nanay para makakuha ng pagkain sa bukid, matapos ang pamamaril. Ang mga pananim nina Gusting, nakabuyangyang na lamang. Ang kanilang kamarin na puno ng inaning pananim, hindi mabuksan dahil naka-padlock.

(Tumangging magpagamit ng tunay na ngalan sa artikulong ito ang mga residente ng Calabagin, sa takot na bumalik sa kanila ang militar at buntunan sila muli ng galit.)

Hindi basta mapapatawad

Sa panayam sa radyo, sinabi ni Ka MJ, press relations officer ng Benito Tesorio Command ng NPA, na hindi sila nagawi sa lugar ng bahay nina Gusting, at wala silang engkuwentro roon sa mga militar. Sa kabila nito, patuloy ang paggigiit ng tagapagsalita ng 5th ID, na si Col. Loreto Magundayao, gayundin ang iba pang tagapagsalita ng Army roon, na sa engkuwentro nasawi sina Gusting at Rosie.

Pero sigurado sina Dexter: hindi engkuwentro ang naganap noong madaling araw ng Nob. 23. At humingi ng dispensa ang mga militar hinggil dito.

Para sa Karapatan, tila bahagi na ng diskarte ng “Peace and Development Teams” ng militar sa ilalim ng Oplan Bayanihan ang pagkuha ng loob ng mga sibilyang pinaghihinalaan nilang sumusuporta sa mga rebelde. Kaya sinikap noong CO na si Bernardino na amuin si Dexter, sa pamamagitan ng pagbanggit na Born Again din siya.

Tila pagkuha ng loob din ni Dexter ang paghingi ng dispensa ni Bagni sa pamamaslang kina Gusting at Rosario. Ayon sa Karapatan, noong Hulyo 22, nakadokumento rin sila ng katulad na insidente sa Laak, Compostela Valley. Napatay ng mga sundalo ng 60th IB si Totong Mabinsi, isang miyembro ng tribong Dibabawon. Ang CO ng yunit na si Lt. Gamus, humingi rin ng dispensa sa kapatid ng biktima, dahil napagkamalan daw na giya ng NPA si Totong.

“Pero hindi sapat ang paghingi ng dispensa. Hustisya ang kailangan namin,” sabi ni Dexter.